Günümüzde neredeyse her yaştan insanın yapmayı sevdiği düşünce deneylerine bir yenisi de tramvay ikilemi olarak bilinmektedir. Gerçek dünyada meydana gelmesi zayıf bir ihtimal olmasına rağmen düşüncenin sınırlarını ölçmek amacı ile tasarlanan bu deneylerin en ünlülerinden biri olan tramvay ikilemini sizler için derledik.
Tramvay İkilemi
Ünlü felsefeci Philippa Foot ve Judith Jarvis’in ortaya attığı bir ikilemdir.
Kendinizi bir tramvay yolunun yakınlarında hayal ediniz. Tam tramvay yolunun yakınlarında dolaşırken uzaktan yaklaşan tramvayın sesini duyuyorsunuz. O an tramvay yoluna bir bakıyorsunuz ki yolun üzerinde ellerinde aletler olan beş işçi çalışma yapmaktadır. Ama onlar için çok geç. İşçiler tramvayın geldiğini görüp toparlanıp kalkana kadar tramvay onları çoktan ezip geçmiş olacak. Birden makası kontrol eden kolun tam da yanınızda olduğunu fark ediyorsunuz.
İkilemin amacı belli ya, diğer yolun üzerinde de bir kişinin olduğunu fark ediyorsunuz. Bu ikilem durumunda ne yapardınız? Yanınızda bulunan kolu çekip beş kişinin hayatını kurtarmak için tramvayı o bir kişinin üzerine yönelmesini sağlar mıydınız?
Versiyon 2: Köprüdeki Şişman Adam
Tramvay ikileminin senaryosunu biraz değiştirelim. Bu sefer tramvay yolunun üzerindeki üst geçitte bulunmaktasınız. Tramvay yine tramvay yolunda çalışan elinde alet olan beş işçinin üzerine doğru ilerliyor. Üst geçitte yanınızda bu trajik duruma sizinle birlikte şahit olan cüsseli bir adam var. Bu sefer yanınızda tramvay yolunun yönünü değiştirecek bir kol yok. Biliyorsunuz ki yanınızdaki adamı köprüden iterseniz o iri cüssesiyle yolu tamamen tıkayacaktır. Bu durum sonucunda beş kişinin hayatı kurtulacak. Böyle bir durumda kararınız ne olurdu?
Ünlü felsefeci philippa foot ve judith jarvis’in ortaya attığı “tramvay ikilemi” sonuçlar açısından aynı olsa da duygular işin içine girdiğinde insanoğlunun kararlarında meydana gelen değişimleri ve öncesinde verdiği cevaptan çok farklı kararlar verdiğini gösteren etkili bir örnek.
Bu sorularla muhatap olan birçok kişi birinci senaryonun sonundaki soruya olumlu yanıt verirken ikinci senaryodaki sorulara olumsuz cevap veriyor. Bu cevapları hemen belirtmek gerekirse, azınlıkta kalsalar bile “beş kişinin hayatını kurtaracak şekilde davranır ve yanımdaki cüsseli adamı köprüden iterdim” diyerek faydacı yaklaşımı elden bırakmayanlar her zaman oluyor. Faydacılık ise en fazla faydayı sağlayan seçeneğin seçilmesi ile doğru hareket edilmiş olunacağını savunan felsefi bir akımdır. Genelde de birçoğumuz için ikinci durumda faydacı davranmak ahlaki açıdan uygun değildir.
Sonuç açısından aslında her iki durumda aynıdır ancak birçok felsefeciye göre iyi bir amaç için de olsa kötülük kötülüktür ve kötülük yapılması uygun değildir.
Tramvay ikilemindeki sorular yöneltildiği anda beyin aktiviteleri ölçülen deney yapılan bireyler birinci senaryoyu düşünürken dorsolateral prefrontal kortekslerinin ön bölgelerinde hareketlenme görülmektedir. Duyguların daha çok etkili olduğu ve faydacı yargılar vermekte güçlük çektiğimiz ikinci senaryoda ise cingulate korteksin ön bölgesinde hareketlenme artıyor ki bu bölge beynimizin yanıt çatışması yaşadığımız durumlarla ilişkilendirilen önemli etken bir bölgesidir.
İlginizi Çekebilir: Sabah Uyandığında Hiç Bilmediğiniz Bir Dilin Aksanıyla Konuşmak İster Miydiniz? Yabancı Aksan Sendromu